Luchtbeweging is essentieel: horizontaal of verticaal?

In elke introductiecursus Het Nieuwe Telen voor tuinders of adviseurs komt wel aan de orde hoe essentieel luchtbeweging is voor een actief microklimaat rond de plant. Een subtiele opgaande luchtbeweging tussen de planten stimuleert de activiteit en voert bovendien vocht af om ophoping en dus een te hoge RV in het bladpakket te voorkomen.

Vanouds deden we dat door inzet van een minimum buis, maar door onderzoek en praktijkervaring is inmiddels wel duidelijk dat ventilatoren veel effectiever en energiezuiniger zijn. En dan rijst altijd weer de vraag: wat is beter, horizontaal of verticaal?

Horizontaal
Veruit de meeste kassen zijn (nog) uitgerust met horizontale ventilatoren. De achterliggende gedachte was dat hiermee horizontale temperatuurverschillen worden opgeheven. Dat klinkt erg logisch, maar in de praktijk blijkt dat slechts zelden het geval. Uit rookproeven komt naar voren dat natuurlijke luchtstromingen, die temperatuurverschillen in de kas veroorzaken, meestal vele malen sterker zijn dan die van de ventilatoren. En bovendien blazen de ventilatoren altijd dezelfde kant uit, terwijl die natuurlijke luchtstromingen wisselend van alle kanten kunnen komen. Als je dan bovendien kunt uitrekenen dat bij de gangbare installaties het totale luchtvolume circa één keer per uur ‘door elkaar wordt geroerd’, dan mag je daar geen wonderen van verwachten. Dat is alsof je met een theelepeltje in een grote pan soep roert. Al vele jaren geleden is dat bevestigd door onderzoek met metingen en thermografische beelden (uitgevoerd door Westland Energie), maar vreemd genoeg is het heersende geloof in horizontaal recirculeren daardoor nauwelijks aan het wankelen gebracht.

Verticaal
In HNT-onderzoek is lang geleden de conclusie getrokken dat horizontale temperatuurverschillen niet efficiënt kunnen worden vereffend door ventilatoren, maar dat ze moeten worden voorkomen door het nemen van andere maatregelen, zoals een goed kasontwerp, gevelisolatie, tweezijdig luchten en het vermijden van schermkieren.
Echter, tegelijk is gebleken dat ventilatoren wel een zeer belangrijke functie kunnen vervullen, namelijk het creëren van luchtbeweging tussen het gewas. Maar dan ligt het opeens veel meer voor de hand om niet horizontaal, maar juist verticaal te werken:

• Vocht moet worden getransporteerd naar het kasdek om het af te voeren door condensatie of ventilatie. Verticaal transport is dan veruit de kortste weg. Dit lijkt trouwens het meeste op de werking van de minimumbuis die immers ook door opstijgende warme lucht een verticale beweging veroorzaakt.
• Lucht die horizontaal wordt geblazen, wordt onderweg steeds vochtiger en eindigt bij de gevel. Waar blijft dat vocht dan?
• Lucht die horizontaal langs een kouder schermdoek wordt geblazen koelt af, wordt zwaarder en veroorzaakt koude plekken in het gewas.
• In geval van belichting wordt door verticale luchtbeweging de warmte van lampen effectief en egaal naar het gewas gebracht.
• Uit rookproeven blijkt dat in hoog opgaande gewassen vertikale luchtbeweging veel egaler verdeeld is dan in horizontale, omdat horizontale stromingen door het bladpakket worden afgeremd en dus niet ver doordringen.

Feiten en gevoel
Zoals bij meer onderdelen van Het Nieuwe Telen is er echter spanning tussen feiten en gevoel. Want ondanks de logica en aantoonbare voordelen van verticale luchtbeweging is er nog steeds een aanzienlijke groep tuinders en ook adviseurs en leveranciers die ‘meer gevoel hebben’ met de vertrouwde horizontale ventilatoren en ‘niets hebben’ met verticale luchtbeweging. Zelf heb ik inmiddels geleerd dat het weinig zin heeft om hierover verder in discussie te gaan. Natuurkundige wetmatigheden lenen zich nu eenmaal niet voor discussie en gevoel en feiten hebben een verschillende dimensie.
Gelukkig zijn er steeds meer tuinders die wel open staan voor nieuwe inzichten en over hun oude gewoontes en gevoel durven heenstappen. Laatst hadden we in de cursusgroep een plantenkweker, die bevestigend verklaarde: “Bij ons zijn heel wat teeltproblemen verdwenen sinds we verticale ventilatoren hebben, wij zouden nooit meer zonder willen”.

Meer informatie
Natuurlijk zijn verticale ventilatoren geen ‘Haarlemmerolie’ waarmee alle problemen vanzelf worden opgelost. Het voorkomen van vochtproblemen bijvoorbeeld, vergt een geïntegreerde aanpak, waarbij de juiste aansturing van de gehele kasinstallatie in combinatie met de vochtbalans van de kas en het verticale temperatuurprofiel essentieel zijn, met name onder LED-belichting. Voor meer achtergrondinformatie over het nut van luchtbeweging zie het boek ‘Plant Empowerment, de basisprincipes’.